Μελίνα Μερκούρη: Η τελευταία Ελληνίδα θεά

Η Μαρία Αμαλία Μερκούρη (έτσι ήταν ολόκληρο το όνομά της) γεννήθηκε σαν σήμερα, στην Αθήνα στις 18 Οκτωβρίου 1920. Ποιος να το φανταζόταν πως αυτό το αγοροκόριτσο θα γινόταν μια μέρα μια σπουδαία προσωπικότητα που θα χάραζε για πάντα το όνομά της στην ιστορία του τόπου της.

Γόνος πλούσιας οικογένειας

Η Μελίνα Μερκούρη καταγόταν από φημισμένη οικογένεια πολιτικών. Ήταν κόρη του στρατιωτικού και πολιτικού Σταμάτη Μερκούρη, που διετέλεσε βουλευτής και υπουργός Δεξιών κομμάτων αλλά και βουλευτής της κομμουνιστογενούς ΕΔΑ. Παππούς της ήταν ο γιατρός και πολιτικός Σπύρος Μερκούρης, ο μακροβιότερος δήμαρχος Αθηναίων. Η μητέρα της, Ειρήνη Λάππα, ήταν αδελφή του ναυάρχου Πύρρου Λάππα, ο οποίος διατέλεσε αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Ναυτικού, γενικός γραμματέας της Επιτροπής Ολυμπιακών Αγώνων και αρχηγός του Στρατιωτικού Οίκου του βασιλιά Παύλου.

Οι επιλογές της

Η Μελίνα Μερκούρη παρόλο το κοινωνικό της background ήταν ένα ατίθασο πλάσμα που δεν υπολόγιζε ούτε την κοινωνική της θέση ούτε τα στερεότυπα της εποχής. Έξυπνη, ταλαντούχα, όμορφη, με έντονη προσωπικότητα από νεαρή ηλικία, ακολουθούσε πάντα αυτό που πρόσταζε η καρδιά της. Και μόνο αυτή! Το Σεπτέμβρη του 1938 δίνει εξετάσεις στη Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου και γίνεται δεκτή. Όπως είναι αναμενόμενο η οικογένειά της αντιδρά αλλά εκείνη αποφασίσει (όπως πάντα) να κάνει το δικό της με όποιο κόστος. Οι επιλογές της -που δεν εγκρίνει η οικογένειά της- δεν σταματούν όμως εκεί. Το ατίθασο κορίτσι της οικογένειας Μερκούρη προτού καλά καλά κλείσει τα 20 της χρόνια παντρεύεται τον -κατά πολλά χρόνια μεγαλύτερό της- Παναγή Χαροκόπο με τον οποίο χωρίζει το 1962. Στην Κατοχή, συνδέθηκε ερωτικά με τον μαυραγορίτη και δωσίλογο Φειδία Γιαδικιάρογλου, μια σχέση για την οποία απολογήθηκε αρκετές φορές στη ζωή της.

Για την συγκεκριμένη περίοδο η Μελίνα κατηγορήθηκε έντονα για το γεγονός ότι ζούσε πλουσιοπάροχα σε ένα διαμέρισμα 400 τ.μ. στην οδό Ακαδημίας 4 τη στιγμή που ο Ελληνικός λαός λιμοκτονούσε. Η Μελίνα, για αυτή την περίοδο της ζωής της, είχε μιλήσει δημόσια, τόσο στην αυτοβιογραφία της «Γεννήθηκα Ελληνίδα» όσο και στην τηλεόραση ως Υπουργός Πολιτισμού. Με αφοπλιστική ειλικρίνεια ανέλαβε την ευθύνη της, για την μη συμμετοχή της στην Αντίσταση κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Η αφήγησή της στον δημοσιογράφο Γιώργο Δουατζή, ήταν καθηλωτική: «Εγώ δεν είμαι περήφανη για το τι έκανα μέσα στη Κατοχή. Αυτό είναι μια άλλη κουβέντα, που κάποτε θα εξηγηθεί. Θέλω να σου πω, ότι στην Κατοχή, αυτά τα παιδιά που ήμασταν εμείς, ήταν σκληρά και ευαίσθητα μαζί. Και αυτό έχει γίνει συνείδηση ζωής, για ό,τι συνέβη και παραπέρα. H Ελλάδα που γνωρίσαμε εμείς, είναι τρομακτική, είναι κατοχές, είναι τρεις κατοχές. Έβλεπες τους ανθρώπους μέσα στα κάρα, τα πτώματα των ανθρώπων και περνούσες. Σου λέω, ότι ήμουνα τολμηρή, ήμουνα ιδιωτικά τολμηρή. Δεν ήμουνα για την Ελλάδα, δεν έκανα αντίσταση και ίσως είναι η μόνη τύψη που έχω στη ζωή μου...»

Για την παροιμιώδη ειλικρίνεια της και ειδικότερα για εκείνη την περίοδο της ζωής της, είχε αναφερθεί ο Βασίλης Διαμαντόπουλος «Ήταν στο χαρακτήρα της. Ήταν άνθρωπος ανοιχτός, δεν έκρυβε τίποτα». Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η άποψη του Λυκούργου Καλλέργη, για τη Μελίνα εκείνης της εποχής, ο οποίος υπήρξε μέλος του ΕΑΜ κατά τη διάρκεια της Κατοχής και ενταγμένος στον χώρο της Αριστεράς. «Παρότι ήμουν και είμαι αριστερός, το θέμα της χλιδής στην οποία ζούσε, δεν μ΄ενοχλούσε. Άλλωστε η Μελίνα φιλοξενούσε ανθρώπους, τάιζε ανθρώπους, βοηθούσε φίλους». Με την άποψη αυτή συμφωνεί και η σπουδαία Ελληνίδα συγγραφέας Άλκη Ζέη, η οποία ανέφερε πως την περίοδο της κατοχής, η Μελίνα έκρυβε αριστερούς και τους έδινε χρήματα.

Στα τέλη της δεκαετίας του 40, η Μελίνα γνώρισε τον Πύρρο Σπυρομήλιο με τον οποίο υπήρξαν ζευγάρι για εφτά ολόκληρα χρόνια. Κατά πολλούς υπήρξε ο μεγάλος έρωτας της ζωής της, πριν συναντήσει τον Ντασέν. Ο Πύρρος Σπυρομήλιος ήταν αξιωματικός του πολεμικού ναυτικού και ήρωας του αλβανικού μετώπου. Πέθανε τον Μάρτιο του 1961 από υπερτροφία της καρδιάς, γεγονός που συνέτριψε τη Μελίνα, παρόλο που είχαν μεσολαβήσει πέντε χρόνια από τον οριστικό χωρισμό τους.

Η Μελίνα στο θέατρο

Η Μελίνα Μερκούρη ξεκίνησε να φοιτά στη Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου τον Σεπτέμβρη του 1938 και αποφοίτησε το 1943. Το 1944 έκανε το ντεμπούτο της στη σκηνή με το έργο του Αλέξη Σολομού «Το μονοπάτι της λευτεριάς», που κατέβηκε γρήγορα λόγω των «Δεκεμβριανών». Τα επόμενα χρόνια συνεργάστηκε με το Εθνικό Θέατρο και τους θιάσους Κατερίνας και της Μαρίκας Κοτοπούλη. Ως πρωταγωνίστρια καθιερώθηκε το 1949 με το έργο του Τένεσι Ουίλιαμς «Λεωφορείον ο Πόθος», που ανέβηκε στο Θέατρο Τέχνης του Κάρολου Κουν και είχε το προνόμιο να γίνει η πρώτη Ελληνίδα ηθοποιός που ερμήνευσε τον απαιτητικό ρόλο της Μπλανς Ντιμπουά. Στο Θέατρο Τέχνης παρέμεινε μέχρι το 1950 και τον επόμενο χρόνο εγκαταστάθηκε στο Παρίσι, όπου διακρίθηκε ως ηθοποιός του βουλεβάρτου εγκαινιάζοντας συγχρόνως τη διεθνή σταδιοδρομία της. Το 1955 επανήλθε στην Ελλάδα και πρωταγωνίστησε σε έργα ρεπερτορίου, όπως «Μάκβεθ» του Σέξπιρ, «Κορυδαλλός του Ζαν Ανούιγ και «Λυσσασμένη Γάτα» του Τένεσι Ουίλιαμς.

Η διεθνής καριέρα

Από το 1951 αρχίζει να πρωταγωνιστεί παράλληλα και στην Γαλλική θεατρική σκηνή, όπου έγινε μούσα ενός από τους μεγαλύτερους θεατρικούς συγγραφείς της Γαλλίας, του Μαρσέλ Ασάρ. Δύο χρόνια αργότερα κερδίζει το έπαθλο «Μαρίκα Κοτοπούλη», ένα σημαντικό θεατρικό βραβείο που καθιέρωσε η Μαρίκα Κοτοπούλη για τις νέες ανερχόμενες ηθοποιούς.

Συνεχίζει την παράλληλη πορεία της και στις δύο σκηνές, την αθηναϊκή και την παριζιάνικη. Το 1960 παίζει με τεράστια επιτυχία στο θέατρο Τέχνης το «Γλυκό Πουλί της Νιότης» με τον πρωτοεμφανιζόμενο τότε Γιάννη Φέρτη. Οι κριτικές είναι διθυραμβικές για τη Μελίνα, με κοινό και κριτικούς να αναφέρουν πως η Μελίνα ήταν τόσο ρεαλιστική που δεν «έπαιζε» την Αλεξάνδρα ντελ Λαγκο, αλλά «ήταν» η Αλεξάνδρα ντελ Λαγκο επί σκηνής!

Το κινηματογραφικό της ντεμπούτο έγινε το 1955 με ένα θεατρικό έργο που είχε γραφτεί από τον Ιάκωβο Καμπανέλλη ειδικά για τη Μελίνα Μερκούρη, το «Στέλλα με τα κόκκινα γάντια», που στην ταινία είχε τον τίτλο «Στέλλα». Για την ερμηνεία της στην Στέλλα, ήταν υποψήφια στο Φεστιβάλ των Καννών το οποίο έχασε, οδηγώντας την Isa Miranda στην απόφαση να της δώσει ένα ειδικό βραβείο με το όνομά της (Βραβείο Isa Miranda). Το 1957 παίζει στην πρώτη της ξενόγλωσση ταινία, σε σκηνοθεσία του Ζυλ Ντασέν με τίτλο «Celui qui doit mourir» βασισμένο στο μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται».

Επόμενος σημαντικός σταθμός στην θεατρική της καριέρα είναι το 1967 με το «Illya Darling» που ανεβάζει, με προπωλημένα όλα τα εισιτήρια των παραστάσεων και με συμπρωταγωνιστή τον Νίκο Κούρκουλο, στο Μπρόντγουέι στην Αμερική, ενώ είχε ήδη κάνει περιοδεία σε κάθε πολιτεία των ΗΠΑ. Το έργο είναι η θεατρική διασκευή του κινηματογραφικού έργου «Ποτέ την Κυριακή», που της είχε χαρίσει παγκόσμια αναγνώριση. Η παράσταση σημείωσε πραγματικό εμπορικό θρίαμβο με αποτέλεσμα η Μελίνα να γίνει εξώφυλλο, στο ευρείας κυκλοφορίας αμερικανικό περιοδικό Life. Η εξαιρετικά επιτυχημένη ερμηνεία της Μελίνας, της χάρισε μια υποψηφιότητα για το μεγάλο θεατρικό Βραβείο Tony. Το ταλέντο της Μελίνας όμως δεν σταματά εκεί. Κερδίζει το βραβείο πρώτης γυναικείας ερμηνείας του Φεστιβάλ των Καννών και επίσης μία υποψηφιότητα για Όσκαρ για το Ποτέ την Κυριακή, το οποίο έχασε απ' την Ελίζαμπεθ Τέιλορ το 1960. Η Μελίνα σαρώνει τα βραβεία και τις υποψηφιότρητες. Κανείς δεν το περιμένει αλλά το αστέρι της λάμπει παντού! Κέρδισε το βραβείο καλύτερης ερμηνείας από τους κριτικούς του Κλιβελαντ, βραβεύτηκε με το ιταλικό βραβείο Donatello για την ερμηνεία της στο Τοπ Καπί το 1965 ενώ υπήρξε τρεις φορές υποψήφια για Χρυσές Σφαίρες και δυο φορές υποψήφια στα βραβεία BAFTA.

Ο άντρας της ζωής της Ζυλ Ντασέν

Το 1966, η Μελίνα Μερκούρη παντρεύεται τον Ζυλ Ντασέν στις 18 Μαϊου στο δημαρχείο της Λωζάνης. Τα δημοσιεύματα εκείνης της εποχής μετέδιδαν την είδηση με έκπληξη με σχόλια όπως «Η Μελίνα Μερκούρη, 38 ετών, είναι η χαρά της ζωής, η ελευθερία, το απρόοπτο. Ο Ντασσέν 52 ετών είναι η διακριτική διάνοια, το ταλέντο, ο μη κραυγαλέος αντικομφορμισμός» . Η Μελίνα εκφράζει όμως την απόλυτη αγάπη και αφοσίωσή της σε αυτόν τον άντρα με τα γαλάζια μάτια που έμελλε να είναι ο άντρας της ζωής της: «Αν στην ηλικία μου δεν γνωρίζω τι είναι σημαντικό εις την ζωήν δεν θα το μάθω ποτέ. Ζω με τον Ντασσέν, τον αγαπώ, είναι καλύτερός μου. Και θα ήθελα αυτό να μην τελειώσει ποτέ». Ο Νίκος Κούρκουλος ήταν ο μόνος Έλληνας μάρτυρας στο γάμο. Ο άλλος μάρτυρας ήταν ο Ελβετός δικηγόρος του Ζυλ Ντασέν. Στην επτάλεπτη διαδικασία παραβρέθηκαν ακόμη ο ληξίαρχος και η σύζυγος του Ελβετού δικηγόρου. «Είναι η πιο ευτυχισμένη στιγμή στη ζωή μου», φέρεται ότι δήλωσε η Μελίνα Μερκούρη. «Θα ήθελα να είχαμε παντρευτεί στην Ελλάδα, αλλά τότε θα έπρεπε να καλέσουμε πολύ κόσμο και δεν ταίριαζε ο θόρυβος και η φασαρία σε μια απλή τελετή που επισφραγίζει συμβίωση 10 χρόνων». Το ίδιο βράδυ ακολούθησε ελληνικότατο γλέντι με συρτάκι και πολύ κέφι στο Λωζάν Παλλάς.

Η πολιτική και η επιστροφή των μαρμάρων του Παρθενώνα

Η Μελίνα Μερκούρη με τη δίψα της για γνώση, με την απεριόριστη αγάπη της στον πολιτισμό της Ελλάδας και με το πάθος της για τη συμμετοχή στα κοινά αποφασίζει να μπει δυναμικά στην Πολιτική. Μετά την επιβολή της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών η Μελίνα Μερκούρη αυτοεξορίστηκε και με το ταλέντο και τη φήμη της πολέμησε σε ολόκληρο τον κόσμο το καθεστώς ενημερώνοντας τη διεθνή κοινή γνώμη για την πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα. Ιστορική έμεινε η δήλωση της: «Εγώ γεννήθηκα Ελληνίδα και θα πεθάνω Ελληνίδα, ο κ. Παττακός γεννήθηκε φασίστας και θα πεθάνει φασίστας».

Με την πτώση της χούντας επιστρέφει στην Ελλάδα όπου και εγκαθίστανται μόνιμα πλέον. Η ανάγκη της για την ένταξή της στην πολιτική είναι μεγάλη. Τάσσεται δίπλα στον Ανδρέα Παπανδρέου και στο ΠΑΣΟΚ και διατελεί υπουργός Πολιτισμού για τα έτη 1981—89 και 1993—94 σε όλες. Η Μελίνα Μερκούρη υπήρξε η μακροβιότερη Υπουργός Πολιτισμού.. Για να τιμήσει την «τελευταία Ελληνίδα θεά», όπως την χαρακτήρισε ο διεθνής Τύπος, το ελληνικό υπουργείο Πολιτισμού κήρυξε το 2020 ως Έτος Μελίνας Μερκούρη με αφορμή την συμπλήρωση ενός αιώνα από την γέννησή της.

Όραμά της ήταν η επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα από το Βρετανικό Μουσείο. Η θέση της ως Υπουργός Πολιτισμού της έδωσε το έναυσμα για να ξεκινήσει εκστρατεία για την επιστροφή των κλεμμένων μαρμάρων της Ακρόπολης από τον Λόρδο Έλγιν, τα οποία βρίσκονται στις προθήκες του Βρετανικού Μουσείου, να δημιουργήσει το θεσμό των δημοτικών περιφερειακών θεάτρων (γνωστά ως ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ.) με σκοπό την πολιτιστική ανάπτυξη της ελληνικής περιφέρειας αλλά και τον θεσμό των πολιτιστικών πρωτευουσών της Ευρώπης, με πρώτη την Αθήνα το 1985. Έδωσε έμφαση στην αναστήλωση των μνημείων της Ακρόπολης, καθώς και στην ανάδειξη της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Επίσης ανέθεσε τη μελέτη για την ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων της Αθήνας (ιστορικό κέντρο της Αθήνας) ώστε να δημιουργηθεί ένα αρχαιολογικό πάρκο. Ενώ ως υπουργός πολιτισμού, υποστήριξε θερμά το πρόγραμμα «Αιγαίο Αρχιπέλαγος» με σκοπό να προστατέψει το περιβάλλον και τον πολιτισμό του Αιγαίου αρχιπελάγους.

Ο Θάνατός της

Η Μελίνα Μερκούρη άφησε την τελευταία της πνοή στις 6 Μαρτίου 1994, σε νοσοκομείο της Νέας Υόρκης, όπου νοσηλευόταν με καρκίνο των πνευμόνων. Η σορός της έφτασε στην Ελλάδα στις 8 Μαρτίου του 1994 και τέθηκε σε διήμερο λαϊκό προσκύνημα στο παρεκκλήσι της Μητρόπολης Αθηνών, ενώ ταυτόχρονα κηρύχθηκε τριήμερο εθνικό πένθος. Η Μελίνα ήταν η πρώτη Ελληνίδα που κηδεύτηκε με τιμές αρχηγού κράτους. Ήταν το λιγότερο που θα μπορούσε να κάνει αυτή η χώρα για την τελευταία Ελληνίδα θέα της!

Images: apimages.com